«چو بر تخت فیروزه رفت آفتاب
جهان شد چو دریای یاقوت آب»
فیروزه کوبی روی مس تلفیق دو هنر فیروزه کوبی و مسگری است. نخستین بار حدود هشتاد سال قبل استاد یوسف حکمیان آن را در مشهد پایه نهاد و کم‌تر از نیم قرن پیش، حاج داداش به ترویجش در اصفهان پرداخت. در نتیجۀ این ترویج، فیروزه کوبی در این شهر گسترش یافت و چنان شد که امروز نام نصف جهان و این هنر از یکدیگر جدایی‌پذیر نیستند. از دیگر استادان نامدار این حوزه در اصفهان، روبن یروشالمی است. مردی که در دوازده سالگی به اجبار ترک تحصیل کرد و برای امرار معاش، راه پدر را در این هنر پیش گرفت.
فیروزه کوبی، هنری اصیل و ایرانی است، برآمده از روح پرشور و رنگ‌پرست هنرمند ایرانی. دستی که دیروز رنگ آبی فیروزه را به سخاوت در آثار مینیاتوری پخش می‌کرد، امروز با کاربرد بخشیدن به هنر، در کالبد پاره‌ای از ایران، به آبی‌های نشسته بر مس، جانی تازه می‌دمد. امروز دیگر مس فیروزه کوبی صرفا نقشی تزئینی در قاب‌ها و گوشه و کنار خانه‌ها ندارد. بلکه در قلب خانه، در شکلات خوری میان دست‌های میزبان و گلدان روی میز سرشار از عطر بهارنارنج جاری است، مثل زندگی بین آدم‌ها.
بیراه نیست که بسیاری هنر ایرانی را پیش از آنکه هنر در معنای فرنگیش بدانند؛ صنعت می‌خوانند. صنعت‌گر نصف جهانی امروز همان هنرمند دیروز است که هنر را چیزی فراتر از زیبایی می‌خواند. از آن‌جایی که هنر نزد ایرانیان است و بس؛ در ادامه به توضیحاتی در رابطه با این هنر که در رگ‌های نیشابور جاری است، می‌پردازیم.
فیروزه کوبی روی مس
پیاده سازی سنگ مرغوب فیروزه نیشابور روی فلزات مختلفی از جمله طلا، مس، نقره و برنز را فیروزه کوبی می‌خوانند. در این میان، فلز مس به دلیل قیمت و تفاوت‌های ساختاریش با دیگر فلزها محبوبیتی روزافزون دارد و تولید آثار فیروزه کوبی معمولا روی این فلز صورت می‌گیرد. در این هنر قطعات کوچک فیروزه را در اندازه های تقریباً یکسان به صورت منظم می‌برند و با استفاده از چسب فیروزه کوبی بر روی ظروف و اشیای مختلف قرار می‌دهند.
سنگ فیروزه
فیروزه تغییرشکل یافتۀ واژۀ فارسی پیروزه است که پس از حملۀ اعراب به ایران به شکل امروزیش تغییر پیدا کرد.
فیروزه با فرمول شیمیایی Cu(II)Al6(PO4)4(OH)8·4H2O یک کانی کمیاب و ارزشمند به رنگ‌های طیف آبی روشن تا سبز و از ردۀ فسفات است. سنگ فیروزه درواقع فسفات آبدار طبیعی آلومینیم است که در دستگاه کج‌وجهی با مس آبی رنگ متبلور می‌شود. این کانی به‌دست فیروزه‌تراشان شکل داده می‌شود.
انواع فیروزه
انواع فیروزه از نظر رنگ را می توان به دو دسته تقسیم کرد؛ فیروزه گچی و فیروزۀ آبی و سبز که نوع دوم آن به دو دستۀ مرغوب و متوسط یافت می‌شود. در ایران، نوع عجمی نیشابوری طرفداران زیادی دارد و به عنوان سنگ قیمتی با قیمت‌های بسیار بالایی معامله می‌شوند. از دیگر کاربردهای فیروزۀ آبی و سبز در فیروزه کوبی است.
ویژگی‌های بارز سنگ فیروزه
- رنگ
سنگ فیروزه هر چه متمایل به رنگ سبز و آبی آسمانی تیره باشد؛ قیمت بیشتری دارد. در برخی از سنگ‌ها، رگه‌های طلایی رنگ وجود دارد. هرچه این رگه‌های طلایی بیش‌تر باشند؛ قیمت فیروزه بالاتر است.
- شکل
هرچه سنگ فیروزه رگه‌های بیشتری داشته باشد؛ ارزشمندتر است. در کشورهای عربی به سنگ‌های فیروزه دارای رگه فیروزه عجمی و به فیروزه‌های بدون رگه فیروزه شجری گفته می‌شود.
- معدن
کشورهای تبت، آمریکا و مصر دارای فیروزۀ مرغوب هستند. در ایران افزون بر نیشابور از معدن‌های کرمان و دامغان نیز فیروزه استخراج می‌شود.
روش تشخیص سنگ فیروزه اصل از تقلبی
جهت تشخیص سنگ فیروزۀ اصل از تقلبی به نکات زیر توجه داشته باشید:
معیار سنجش جهانی کیفیت سنگ فیروزه بر اساس رنگ، سنگ فیروزه معدن نیشابور است. فیروزۀ اصل نیشابور رنگی کمی تیره و در عین حال نزدیک به آبی آسمانی یک دست دارد. به هیچ وجه زیر نور آفتاب تغییر رنگ نمی‌دهد و با سوزن نمی‌توان روی آن خراشی عمیق ایجاد کرد.
ابزار لازم برای فیروزه کوبی
- ظروف مسی مخصوص فیروزه کوبی
- چکش
- چراغ بنزینی یا چراغ گاز برای چسباندن لاک گردویی روی ظروف
- انبر دستی
- پنس
- سمباده
- چسب فیروزه کوبی
- سنگ‌های فیروزه کوبی
مراحل ساخت فیروزه کوبی
تصور کنید می‌خواهیم یک گلدان مسی فیروزه کوبی شده بسازیم. برای ساخت این گلدان باید مراحل زیر را به دقت طی کنیم:
- زرگری
در نخستین گام این بسیار مهم است که استاد کار ضخامت ظرف را به درستی برای ساخت گلدان فیروزه کوب انتخاب کند. در ادامه این ظرف باید صیقل داده شوند و بدیهی است که برای ظرف‌های بزرگ‌تر باید ضخامت بیشتری در نظر گرفت تا آسیبی نبینند.
- فیروزه کوبی
در این مرحله، سنگ‌های فیروزه توسط استاد فیروزه کوبی انتخاب می‌شوند. سایز و اندازۀ سنگ‌ها باید یکسان باشد. برای چسباندن‌شان نیز از چسب مخصوص فیروزه کوبی یا چسب سیاه رنگ گردویی استفاده می‌کنیم. فاصله بین سنگ‌ها هرچه کم‌تر باشد ارزش هنری و مادی آن مس فیروزه کوبی بیش‌تر است. پس از چسباندن همه سنگ‌ها برای دیده شدن رنگ اصلی فیروزه مجدد صیقل‌شان می‌دهیم.
- پرداخت‌کاری
برای آنکه زیبایی سنگ‌های فیروزۀ صیقل داده شده بیش از قبل به چشم بیاید؛ در آخرین قسمت به آن‌ها پولیش می‌زنیم و بعد یک لایه پلی استر رویش قرار می‌دهیم. این لایه از آسیب‌های احتمالی به گلدان جلوگیری خواهد کرد. افزون بر این مانع از جدایی سنگ‌های فیروزه از بدنه گلدان می‌شود.
کاربرد هنر فیروزه کوبی
فیروزه تا پیش از پیدایش هنر فیروزه کوبی در ساخت زیورآلاتی مانند گردنبند، دستبند و انگشتر استفاده می‌شد اما پس از پیدایش این هنر هنرمندان با اقدامات خلاقانه آن را گسترش دادند. اگرچه این‌طور به نظر می‌رسد که ظروف فیروزه کوبی شده معمولا کاربردی تزئینی دارند نباید فراموش کرد صنعت‌گران فیروزه‌کوب با دست‌های توانمندشان این هنر را به کاربرد بیشتری کشاندند. چنان که حال ظرف شکلات خوری فیروزه کوبی روی میز پذیرایی بسیاری از خانه‌ها دیده می‌شود یا در نمونه‌ای دیگر می‌توان از گلدان فیروزه کوبی یاد کرد. این گلدان‌ها با تنوعی که در مدل‌ها و طرح‌های گوناگونشان دارند می‌توانند انتخاب مناسبی برای قرار دادن انواع گل‌های طبیعی و مصنوعی بسته به سلیقه و انتخاب شما، باشند.
ظروف فیروزه کوبی به دلیل داشتن ارزش مادی و معنوی بسیار، معمولاً به صورت شناسنامه دار تهیه می شوند و دارای کارت ضمانت کالا است. در فروشگاه های مختلف اینترنتی مانند دیجی کالا، ترب، باسلام می توانید محصولات فیروزه کوبی را خرید کنید ولی اگر قصد خرید از برندهای معتبر دارید بهتر است از فروشگاه های صنایع دستی مانند زاوش که به صورت آنلاین نیز فعالیت می کنند خرید خود را انجام دهید. فروشگاه صنایع دستی زاوش دارای فروشگاه جهت فروش حضوری محصولات فیروزه کوبی، خاتم کاری روی مس، خاتم کاری روی چوب و میناکاری است همچنین دارای وب سایت جهت خرید اینترنتی تمام محصولات است. در فروشگاه زاوش تمام محصولات به همراه کارت گارانتی و ارسال رایگان به کل کشور ارائه می شود.
روش صحیح نگهداری محصولات فیروزه کوبی
اگرچه پس از اتمام چسباندن فیروزه‌ها روی ظروف مسی صیقل دادن‌شان، یک لایه از جنس پلی استر روی آن قرار گرفته می‌شود تا از آسیب‌های احتمالی وارده جلو گیری کند. با این حال همچنان باید مراقب این اشیای زیبا و حساس باشیم. نور آفتاب باعث تغییر رنگ ظرف فیروزه کوبی می‌شود بنابراین تاحد امکان از تابش مستقیم و طولانی مدت نور آفتاب به روی ظرف‌های فیروزه کوبی مسی جلوگیری کنید. افزون بر این در استفاده از این ظروف برای پذیرایی نیز دقت عمل لازم را به خرج داده و از هرگونه مواد چربی‌دار و شیمیایی که ممکن است به ظرف آسیب جدی بزند؛ بپرهیزید. برای تمیز کردن این ظروف نیز به هیچ عنوان نباید از مواد شیمیایی قوی، وسایل تیز و آب داغ استفاده کرد. در راستای افزایش طول عمر ظروف توصیه می شود جهت تمیز کردن از دستمال نرم دار استفاده شود.