هر آنچه که باید راجب باغ فین کاشان بدانید
به گزارش کارمادیو، باغ فین کاشان یکی از بهترین نمونه‌های باغ‌های ایرانی و نماینده‌ای بسیار شایسته برای نمایش هنر معماری ایرانی در باغ‌هاست که در لیست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. با وجود این که باغ‌های بسیاری در سراسر ایران وجود داشته که معماری و طراحی زیبایی دارند، اما باغ فین کاشان یکی از بهترین نمونه‌های این باغ‌ها محسوب شده و در سطح جهانی شهرت دارد.
معرفی باغ فین کاشان
باغ فین، از جاهای دیدنی کاشان است که در سال ۱۳۱۴ در فهرست آثار ملی و در سال ۱۳۹۰ در فهرست ميراث جهانی قرار گرفت. وسعت باغ فین به ۳۳,۷۹۹ متر مربع می‌رسد که به‌دلیل قرارگیری دیوار، بارو و برج‌های استوانه‌ای در دورتادور باغ، بسیار باشکوه و شاهانه است و از همین رو به آن عنوان «باغ شاه» نیز داده‌اند.
وقتی به این باغ قدم می‌گذارید، علاوه بر اینکه مجذوب زیبایی سحرانگیزش می‌شوید، با چند قرن تاریخ مواجه خواهید شد؛ در نهایت هم می‌توانید به چایخانه باغ سر بزنید که در فضایی دل‌انگیز قرار دارد و لذت‌بردن از این محیط را برای شما دوچندان می‌کند.
یکی از موارد جالب درباره این باغ به باور برخی از مردم برمیگردد که معتقدند با انداختن سکه‌ای در درون حوض، آرزویشان برآورده می‌شود. اگرچه این کار تفریح و سرگرمی به شمار می‌رود، فلسفه انداختن سکه در آب را می‌توان در مذهب زرتشت پیدا کرد که آب مظهر پاکی است و پیروان آن بخشی از دارایی خود را به الهه آب هدیه می‌دادند تا برکت خانه‌هایشان شود.
تاریخچه باغ فین کاشان
منطقه فین کاشان همیشه در طول تاریخ، به‌خاطر چشمه‌ای که در آنجا جریان دارد مورد توجه پادشاهان و حاکمان ایران بوده است. درواقع قدمت باغ فین کاشان خیلی دقیق مشخص نیست اما برخی زمان ساخت این باغ را به زمان اردشیر بابکان نسبت می‌دهند.
ولی از یک‌جا می‌توانیم مطمئن باشیم، آن‌هم اینکه اولین اشاره به باغ فین در منابع تاریخی، به زمان یعقوب لیث صفاری برمیگردد که از وجود یک چشمه و باغ در بیابان‌های مرکزی ایران صحبت کرده است. با‌توجه‌به همین منابع تاریخی، برخی از کارشناسان و تاریخ‌نگاران، دوران آل‌بویه را به‌عنوان زمان تأسیس این باغ در نظر گرفته‌اند.
همچنین برخی گفته‌اند باغ فین کاشان مربوط به دوره ایلخانی است چراکه «یاقوت حموی» که از تاریخ‌نگاران قرن ۷ هجری قمری بوده، راجع به گردش مردم کاشان در باغ‌های فین نوشته بوده است.
بلای طبیعی و انسانی‌ای نبوده که بر سر باغ فین نیامده باشد! اما یکی از بلایای طبیعی برمیگردد به زمان صفویه و دوران شاه طهماسب در سال ۹۵۱شمسی؛ زلزله‌ای آمد و باغ فین در اثر شدت زلزله آسیب دید و بخشی از باغ که امروزه به «باغ کهنه» معروف است، همان بقایای زلزله دوران شاه طهماسب است که در چند‌صدمتری باغ فین کاشان به چشم می‌خورد.
علت نام‌گذاری باغ فین
باغ فین به‌خاطر اینکه در منطقه فین قرار دارد، به این نام خوانده می‌شود؛ اما فین به چه معنا است؟ برخی گفته‌اند که کلمه فین معرب پین به‌معنای پایان در فارسی باستان بوده است که می‌تواند صحیح باشد؛ زیرا این منطقه پایان شهر محسوب می‌شد. علاوه بر این، گفته می‌شود که فین از کلمه فینه اقتباس شده است؛ چراکه مردم این منطقه کلاهی به نام فینه بر سر می‌گذاشتند.
معماری باغ فین کاشان
یکی از دلایل معروف شدن باغ فین کاشان، به کار رفتن عناصر معماری دوران صفویه در این باغ و تقارن بسیار زیاد آن است. در گذشته این باغ به عنوان یکی از متقارن‌ترین باغ های ایران شناخته می‌شد و به همین دلیل هم معروف بود. اما پس از دوران صفویه، با تخریب‌ها و بازسازی‌های متعددی که در آن صورت گرفت، این تقارن تقریبا از بین رفت.
به گفته منابع رسمی، طراحی باغ زیبایی که امروزه در این منطقه مشاهده می‌شود را غیاث الدین جمشید کاشانی انجام داده است. اما بسیاری از منابع و افراد هم باور دارند که طراحی این باغ کار شیخ بهایی بوده است.
یکی از عناصر بسیار مهمی که زیبایی این باغ را چند برابر کرده و به آن زندگی بخشیده است، وجود آب و آب نما در باغ است. فواره‌هایی که در این باغ استفاده شده است هم هوای باغ را خنک کرده‌اند و هم زیبایی بسیاری به آن بخشیده‌اند. برای ساخت این فواره‌ها از لوله‌های سفالی استفاده شده است.
این لوله‌ها از سمتی به حوضچه‌ها وصل شده و از سمت دیگری کاملاً بسته‌اند. زمانی که آب در لوله‌ها جریان پیدا می‌کند، به سمت بسته رسیده و سپس با فشار از منافذ روی لوله بیرون می‌زنند. این عملکرد باعث به‌وجودآمدن فواره در آب‌نماهای باغ می‌شود.
وقایع تاریخی باغ فین
باغ فین کاشان در طول تاریخ شاهد رویدادها و اتفاق‌های مهمی بوده است که در ادامه به اختصار به برخی از آن‌ها می‌پردازیم.
جشن شاه اسماعیل صفوی
شاه اسماعیل صفوی در آغاز حکومت خود به کاشان می‌رود و در باغ فین جشنی برای عموم مردم برگزار می‌کند. مردم نیز به افتخار حضور او شهر را آذین می‌بندند. شاه اسماعیل در طی دو بار حضور خود در باغ فین، با برپایی جشن و پایکوبی در این محل باعث شادی مردم شد.
قتل خضر نهاوندی، حاکم کاشان
خضر نهاوندی، برای سال‌ها حاکم كاشان بود و قدرت زیادی داشت تا حدی که این اقتدار موجب نگرانی شاه عباس شد. حوالی سال ۹۸۶ هجری شمسی، او در باغ فین مورد حمله فردی چاقو به دست قرار می‌گیرد و کشته می‌شود. بعدها گفته شد که این اتفاق، یک قتل سیاسی بود که به دستور شاه انجام شده بود.
مرگ شاه صفی
شاه صفی بارها به باغ فین در کاشان رفته بود؛ هرچند در آخرین سفرش که در عمارت دولتخانه اقامت داشت، بنا به روایتی، در اثر مصرف بیش از اندازه مشروب، جان خود را از دست داد. پس از این واقعه، فرزند ۱۰ ساله او در همین باغ تاج‌گذاری کرد.
قتل امیر کبیر
محمد تقی فراهانی معروف به امیر کبیر که صدراعظم ناصرالدین شاه بود، تاثیر بسزایی در آبادانی ایران داشت و با اقداماتی همچون تاسیس دارالفنون، ساماندهی ارتش، تقسیم آب کرج، تعیین حقوق برای درباریان و… خدمات بسیاری برای این کشور انجام داد. با اینکه او از چهره‌های محبوب نزد شاه بود.
وجود دشمنانی نظیر مادر شاه و حاج علی خان مراغه‌ای باعث شد در نهایت امیر کبیر از مقام صدارت عزل و به کاشان تبعید شود. پس از ۴۰ روز از این ماجرا، ناصرالدین شاه پشیمان می‌شود و خلعتی برای او می‌فرستد؛ هرچند دشمنان امیرکبیر با علم به این موضوع از مستی شاه سوء‌استفاده می‌کنند و برای قتل این صدراعظم خوشنام از شاه امضا می‌گیرند.
قاتلان راهی کاشان می‌شوند و زمانی به باغ فین می‌رسند که امیر کبیر مشغول حمام بود. آن‌ها از راه کوچه وارد حمام می‌شوند و حکم شاه را برای امیر بازگو می‌کنند و وی درخواست می‌کند برای آخرین بار همسر و فرزندانش را ببیند، چند خط وصیت‌نامه بنویسند و دو رکعت نماز بخواند.
درخواست‌هایی که پذیرفته نمی‌شود و فقط به او اجازه می‌دهند که روش کشته‌شدن خود را انتخاب کند و او نیز از دلاک حمام می‌خواهد که رگ دستش را بزند.
قاتلان برای سرعت بیشتر در کار خود، منتظر مرگ امیر نمی‌شوند و او را با یک پارچه خفه می‌کنند. این اتفاق شوم در ۲۰ دی ۱۲۳۰ رخ داد که منجر به هفت روز عزای عمومی در شهر کاشان شد. جسد وی در امامزاده حبیب بن موسی کاشان دفن شد و دو سال بعد همسر امیر آن را به کربلا منتقل کرد تا در حرم امام حسین (ع) به خاک سپرده شود.
پناهگاه نایب حسین کاشی
نایب حسین كاشی و یارانش از یاغیان دوران محمدعلی شاه بودند که به باغ فین رفتند و برای حدود ۱۴ سال در این محل حضور داشتند که به تخریب بخش‌هایی از باغ منتهی شد. سرانجام دولت مركزی آن‌ها را دستگیر کرد و در سال ۱۲۹۸ شمسی، حكم اعدام‌شان صادر شد.
بخش های مختلف باغ فین کاشان
در باغ فین کاشان بخش‌ها و بناهای مختلفی وجود داشته که تمامی آن‌ها در دوران صفویه به این باغ افزوده نشده‌اند. بلکه در این باغ در طول سالیان سال و طی گذشت حکومت‌های مختلف، بناهای بیشتری ساخته شده است. در ادامه این بخش به چند مورد از مهم‌ترین این بناها و بخش‌ها اشاره شده است.
کوشک صفوی
یکی از مهم‌ترین بناهایی که در دوران صفوی به این باغ افزوده شد، کوشک صفوی است. کوشک در واقع به کاخی گفته می‌شود که در وسط باغ ساخته شده و به‌تمامی زاویه‌های باغ مشرف است. در وسط این کوشک یک حوضچه وجود داشته و در کل به این منظور ساخته شده است که جشن‌ها و مهمانی‌های شاه‌های صفوی در آن برگزار شود. این کوشک یکی از بهترین نمونه‌های حفظ تقارن در معماری دوره صفوی است.
عمارت سردر
همان‌طور که از نام این بنا پیداست، عمارت سردر را در جلوی باغ ساخته‌اند تا نقش یک تالار برای اتصال بیرون باغ به درون آن را ایفا کند. در این باغ اتاق‌هایی وجود داشته که بالکن آن‌ها به‌تمامی اطراف باغ مشرف هستند. این بنا هم یکی از بناهای باغ فین کاشان است که در دوران صفویه ساخته شده.
اتاق شاه نشین
اتاق شاه‌نشین در باغ فین کاشان به دستور محمد شاه قاجار ساخته شد و در این اتاق مهمانی‌ها و نشست‌های مختلفی برگزار می‌شد. برای اتاق شاه‌نشین یک درب اصلی با چند درب جانبی ساخته شده بود که خدمتکاران هنگام خدمت به شاه از درب‌های جانبی استفاده می‌کردند و از درب اصلی که مخصوص شاه و بزرگان بود وارد نمی‌شدند.
کوشک قاجار
کوشک قاجار یا شترگلوی فتحعلی‌شاه، یک کوشک دیگر در باغ فین کاشان است که به دستور فتحعلی‌شاه ساخته شد. یکی از بناهایی که تقارن باغ فین کاشان را به‌طورکلی از بین برد، همین کوشک قاجار بود. در سقف این کوشک می‌توان باقی‌مانده نقاشی‌های دوران قاجار را به همراه آینه‌کاری‌هایی مشاهده کرد که به دلیل عدم رسیدگی در حال ازبین‌رفتن هستند.
چشمه زنانه
چشمه زنانه که امروزه به چایخانه تبدیل شده است، درگذشته محل تقسیم‌بندی آب برای حوض‌های اصلی باغ بوده است. در این محل آب اصلی به باغ وارد می‌شد و سپس به سه قسمت تقسیم شده و به حوض‌های مختلف می‌رفت.
حمام فین کاشان
معروف‌ترین و مهم‌ترین بخش‌های باغ فین کاشان، حمام‌های این باغ هستند که به دلیل قتل امیرکبیر در این حمام‌ها، بسیار معروف شده اند. در واقع در باغ فین کاشان دو حمام وجود داشته که نام هیچ‌کدام حمام فین نیست.
حمام بزرگ‌تر حمام سلطنتی بوده و شامل بخش‌هایی از جمله شاه‌نشین، اتاق‌های حجامت، خزینه، حوض آب گرم، حوض آب سرد و حوض آب نیمه گرم می‌شود.
حمام دیگر که حمام کوچک است هم ساختاری شبیه به حمام سلطنتی داشته و در ابعاد کوچک‌تری ساخته شده است. حمام کوچک باغ فین کاشان جایی است که امیرکبیر در آن به قتل رسید.
موزه ملی کاشان
موزه ملی کاشان در سال ۱۳۴۶ شمسی روی خرابه‌های بنای خلوت نظام‌الدوله ساخته شد و در ضلع شمال غربی باغ فین قرار دارد. درواقع نظام‌الدوله که داماد فتحعلی شاه قاجار بود، از باغ فین به‌عنوان محل سکونت و دیوان‌خانه خود استفاده می‌کرد. به همین خاطر اندرونی و حرم‌سرای خود را در خارج از محدوده اصلی باغ ساخت که به خلوت نظام‌الدوله مشهور شد.
موزه ملی کاشان ۳۰۰متر‌مربع مساحت دارد و یک طبقه شامل تالار‌های بزرگ و کوچک و زیرزمین است. این موزه سه بخش مهم مردم‌شناسی، باستان‌شناسی و صنایع‌دستی دارد که علاوه بر ظروف سفالی پیش از اسلام و پس از آن، اشیای سرامیکی و پوشاک و کتابت و… هم در آن به نمایش گذاشته شده است.
برخی از اشیای به‌دست‌آمده از حفاری‌های تپه سیلک کاشان، شوش، لرستان، اسماعیل‌آباد و… اعتبار و جذابیت تاریخی ویژه‌ای به بخش باستان‌شناسی موزه ملی کاشان بخشیده است.
چشمه سلیمانیه
چشمه فین یا سلیمانیه منبع مهم تامین آب جاری در بخش‌های مختلف باغ فین مثل جوی‌ها، استخر‌ها و حوض‌ها است که از صخره‌ای به نام کوه دندانه در غرب کاشان از زمین می‌جوشد.
اصطبل
در مجاورت موزه، آثاری از یک اصطبل وجود دارد که با اینکه در متون تاریخی هیچ اشاره‌ای به آن نشده است و اين موضوع نیازمند كاوش‌های باستان‌شناسی است؛ مستندات معدودی در این رابطه وجود دارد، نظیر طرح ماكسيم سيرو که در كتاب کاروان‌سراهای ایران و ساختمان‌های کوچک میان راه‌ها آمده است. این طور به نظر می‌رسد که قدمت این اصطبل با خلوت نظام الدوله یکسان باشد.
كتابخانه
در متون تاریخی از ساختمان كتابخانه (عمارت بادگير) واقع در ضلع شرقی باغ، حرفی به ميان نیامده؛ اما مسلما این ساختمان در دوران قاجار به محور عرضی باغ اضافه شده است. اين بنا از سال ۱۳۳۴ شمسی به‌عنوان كتابخانه عمومی اميركبير استفاده می‌شود.
سازنده باغ مشهور فین
در زمان شاه عباس، همزمان با توسعه‌ی شهر تاریخی کاشان، بنیانِ بنای وسیع باغ فین در این شهر نهاده شد. سازمان میراث فرهنگی ایران، از غیاث‌الدین جمشید کاشانی (ریاضی‌دان معروف عصر صفوی) به‌عنوان طراح باغ فین نام میبرد؛ با این حال، برخی از کارشناسان شیخ بهایی را طراح باغ فین معرفی می‌کنند.
باغ فین کاشان کجاست؟
برای بازدید از باغ فین باید رهسپار شهر تاریخی کاشان در استان اصفهان شوید و مسیر خود را به‌سمت خیابان امیر کبیر ادامه دهید تا به باغ سرسبز و وسیع فین برسید.
- شماره تلفن باغ فین کاشان: ۰۳۱۵۵۳۰۲۰۷۰
- آدرس باغ فین کاشان: استان اصفهان، بخش مرکزی شهر کاشان، خیابان امیرکبیر
سخن آخر
نام فین برای باغ فین کاشان از منطقه ای که در آن قرار دارد، یعنی منطقه فین کاشان گرفته شده است. خود واژه فین نیز از فینه گرفته شده که نام نوعی کلاه بوده که مردم در این منطقه روی سرشان میگذاشته اند. قبل از این نام در گذشته نام این باغ، باغ شاه بوده است که شاه در اینجا اشاره به بزرگی و عظمت این باغ داشته. یعنی این باغ شاه باغ های ایران است.
از لحاظ معماری طراحان باغ فین کاشان در گذشته، تمام اصول استاندارد ساخت یک باغ زیبا را رعایت کرده اند. مهم ترین شاخصه ی طراحی این مجموعه ی تاریخی تقارن آن بوده که از اهمیت ویژه ای هم در زمان خود برخوردار بوده است اما به تدریج با دخالت پادشاهان بعدی حاکم بر این شهر، در تقارن باغ دخل و تصرف شده و میزان آن کمتر و کمتر گشته است. بیشتر از همه در زمان صفویه تغییرات در تقارن باغ ایجاد شده است.
پرسش‌های متداول
باغ فین کاشان کجاست؟
باغ فین در خیابان امیر کبیر در بخش مرکزی شهر کاشان استان اصفهان قرار دارد.
حوض جوشان باغ فین چگونه کار می‌کند؟
حوض جوشان ۱۶۰ حفره دارد که نیمی از آن‌ها به‌عنوان فواره و نیمی دیگر به‌عنوان مکنده آب عمل می‌کردند و از همین رو هیچ آبی از حوض سرریز نمی‌شد.
سازنده باغ فین کاشان کیست؟
طبق اعلام سازمان میراث فرهنگی، غیاث‌الدین جمشید کاشانی طراح باغ فین بوده و در دوران شاه عباس یکم، بنای باغ فین امروزی ساخته شده است.
مهم ترین واقعه تاریخی باغ فین کاشان چه بوده است؟
بی‌شک قتل امیر کبیر، صدراعظم ایران‌زمین در سال ۱۲۳۰ شمسی در حمام این باغ، مهم‌ترین و تلخ‌ترین رویداد تاریخی این محل بوده است.
